NGUYỄN ÁNH TRẢ THÙ TÂY SƠN ? VÌ SAO VUA GIA LONG TRẢ THÙ TÀN KHỐC NHÀ TÂY SƠN
Vua Gia Long vốn chưa hẳn là con bạn hiếu sát, ngay cả việc so với họ Trịnh, 2 bên đánh nhau ròng tung 45 năm trời, vậy nhưng mà khi đã mang được nước (1802), vẫn đối xử xuất sắc với nhỏ cháu chúng ta Trịnh chứ đâu đến cạn tàu ráo máng như cùng với Tây Sơn?
Đôi nét lịch sử
Vào đầu thế kỷ XX, vua Khải Định đang chọn ngày này (mồng 2 mon Năm âm lịch) làm cho ngày quốc khánh của nước Đại Nam, viết tên là ngày Hưng quốc khánh niệm. Phần nhiều ai ở tầm tuổi trên 70 sinh hoạt Trung kỳ, từng cắp sách cho trường hoàn toàn có thể còn nhớ tí đỉnh về ngày này, độc nhất là ở Huế. Đó là ngày mừng nước nhà thống nhất. Niên hiệu Gia Long khái quát trong ý nghĩa sâu sắc đó – vua ước ao nói ông là tín đồ đã đi từ Gia Định thành cho tới Thăng Long thành để thống nhất đất nước (Võ Hương-An, Thăng Long với Gia Long).
Bạn đang xem: Nguyễn ánh trả thù tây sơn
Ngay sau khoản thời gian chiếm lại Phú Xuân và trong khi vua Cảnh Thịnh của Tây Sơn đã còn thống trị ở miền bắc thì Nguyễn vương vãi đã mang đến “Phá hủy chiêu tập giặc Tây sơn Nguyễn Văn Huệ, vấp ngã săng, phơi thây, bêu đầu sinh hoạt chợ” (Thực lục I, tr.473).
Sau lễ, “Sai Nguyễn Văn Khiêm là Đô thống chế dinh Túc trực, Nguyễn Đăng Hựu là Tham tri Hình cỗ áp dẫn Nguyễn quang quẻ Toản
Trong chiếu cha cáo mang đến toàn dân được rõ về lễ hiến phù ngày 7 háng 11 Nhâm tuất, gồm câu mở đầu: “Trẫm nghe, do chín đời mà trả thù là nghĩa lớn kinh Xuân Thu…” và hoàn thành bằng câu “Nhạc Huệ trời vẫn giết rồi, cũng lấy phanh xác tan xương, nhằm trả thù cho Miếu Xã, rửa hận cho thần nhân” (Thực lục I, tr.532,533).
Theo tư liệu của Bissachère, trước khi nhận lãnh chết choc thảm khốc, bằng hữu vua Cảnh Thịnh còn bị tóm gọn phải chứng kiến cảnh binh lính tiểu nhân thể vào sọt đựng hài cốt của cha (Nguyễn Huệ) và bác bỏ (Nguyễn Nhạc) (theo hồi ký của Bissachère) trước khi hài cốt bị đem “giã nát rồi vất đi”.
Phẩm bình của định kỳ sử
Tại miền nam trước 1975, bao gồm hai cỗ thông sử giờ đồng hồ Việt phổ cập là nước ta Sử Lược của trằn Trọng Kim cùng Việt Sử Toàn Thư của Phạm Văn Sơn. Viết về vua Gia Long, cả hai cỗ sử phần đông giống nhau ở một điểm: gồm phê phán sự dong dỏng lượng của vua Gia Long qua việc ám sát công thần (vụ án Nguyễn Văn Thành với vụ án Đặng è Thường), bao gồm kể rõ câu hỏi hành hình trả thù Tây tô nhưng hoàn toàn không bình luận, phê phán gì tới việc “quá tay” trong việc này. Trên sao?
Hoa Bằng, tác giả Quang Trung, hero dân tộc (Nxb tư Phương, Saigon, 1953) khi tóm lại thiên biên khảo trước tiên bằng tiếng Việt về đề bài này đã bùi ngùi viết: “Vậy nhưng Nã Phá Luân
Nhà viết sử nai lưng Gia Phụng trong công ty Tây đánh (Nxb Non Nước, Toronto, 2005) đã và đang có lời bình phẩm dịu nhàng tuy nhiên nghiêm khắc: “Cuộc trả thù được vua Gia Long xem như là ‘nghĩa lớn Kinh Xuân Thu’ mà lại hành hạ di cốt địch thủ trước mắt con cái họ trái hẳn cùng với đạo lý cổ truyền của dân tộc” (tr.240).
Phê bình to gan tay, trẻ khỏe hơn tất cả Quách Giao:
Nhà Nguyễn đối với nhà Tây Sơn vô cùng khắc nghiệt. Quật mả Vua Thái Ðức, Vua quang Trung, chém giết loại họ, tướng tá tá đơn vị Tây Sơn đến thế, Nguyễn Phúc Ánh chưa chỉ ra rằng đủ, còn truyền đào mồ mả của phụ thân ông hai nhà hero áo vải vóc và của không ít người sẽ theo nhà Tây Sơn cùng đã chết trước khi giang sơn đổi chủ.
Còn đối với Nhà Tây tô thì Nguyễn Phúc Ánh chém tất cả dòng họ, tự Vua Bửu Hưng
Ðể nhổ cỏ cho sạch đẹp gốc, Nguyễn Phúc Ánh sức các nơi truy tầm những bà nhỏ gần xa của họ Nguyễn Tây Sơn, và gần như Tướng Tá của Tây tô còn trốn tránh chỗ sơn dã. Hai tín đồ con Vua Thái Ðức là Văn Ðức, Văn Lương và con cháu nội, nhỏ Nguyễn Bảo, là Văn Ðẩu, nương náu nơi tuyển mộ Ðiểu, vùng An Khê.
Vua tôi nhà Nguyễn biết tuy thế sợ bạn Thượng, không dám đến bắt. Mãi cho năm Minh Mạng lắp thêm 12 (1832) thấy tình rứa đã yên, cha chú cháu new đem nhau trở về viếng thăm quê cũ ngơi nghỉ Kiên Mỹ. Bọn ác độc đi mật báo. Quân công ty Nguyễn mang lại vây bắt giải về Phú Xuân thịt chết.
Ngót 150 năm, công ty Nguyễn nắm làm cho những người người quên đơn vị Tây Sơn. Những người yêu nước vẫn luôn nhớ đến Nhà Tây Sơn, ngọn cây viết yêu nước vẫn chép đi chép lại, vẫn tra cứu tòi vào nơi từ trần tịch hầu hết tài liệu còn vệt cất, để viết về bên Tây Sơn.
Và tiếng anh hùng Áo Vải, nhân vật Dân Tộc mãi còn vang, khi vơi nhàng, khi mạnh mẽ, trên giang sơn Việt Nam, từ nam chí Bắc. Còn đơn vị Nguyễn đã làm được gì?
Có người bảo rằng đã thống duy nhất Bắc Nam. Ðó là quên rằng bao gồm Nhà Tây Sơn đang thống nhất Bắc Nam, rồi Nguyễn Phúc Ánh đánh chiếm trên tay Ðông Ðịnh Vương và Cảnh Thịnh. Sau bao phen bể nổi dâu chìm nhà Nguyễn còn giữ lại tiếng Rước voi, cõng rắn.
Trăm năm bia đá thời mòn
Nghìn năm bia miệng mãi còn trơ trơ.
Trong văn hóa truyền thống phương Tây, đánh nhau là đại chiến nhưng không có chuyện trả thù kẻ đại bại một bí quyết tàn nhẫn, duy nhất là so với người sẽ chết. Vì đó, khi bắt gặp hành đụng “dã man” này của vua Gia Long, Stanley Karnow, tác giả tiếng tăm cỗ sử Viet
Nam, A History (Penguin Book, 1984) vẫn viết:
“Ông ta trầm trồ chẳng khoan dung một chút nào đối với quân thù đã chiến bại, mặc dù đã bị tiêu diệt hay còn sống. Binh sĩ của ông sẽ quật xương cốt của một cặp vợ ông chồng cầm đầu Tây sơn đã chết
Nếu bên Tây Sơn không tồn tại Quang Trung Nguyễn Huệ với chiến thắng quân Thanh và quân Xiêm vẻ vang trong lịch sử hào hùng thì hành động “vì 9 đời nhưng trả thù” của vua Gia Long không chắc đã trở nên búa rìu dư luận nhiều như vẫn xảy ra.
Ngoài việc ghi chép khá rõ ràng của Quốc Sử cửa hàng Nhà Nguyễn thì hồi ký sống động của giáo sĩ De la Bissachère về việc hành hình trả thù của vua Gia Long đối với bằng hữu và vua tôi Cảnh Thịnh (2), làm ra tác động tư tưởng không nhỏ trong giới sử học tập Đông Tây (Thực ra ông này không tận mắt chứng kiến cuộc hành hình mà lại chỉ nghe ai đó nói lại).
Thử đi vào mạng lưới toàn cầu, gõ mấy tự khóa như Gia Long, Tây Sơn, Nguyễn Huệ, thì tha hồ đọc công luận phẩm bình, phần nhiều đều chê Gia Long về việc này. Điều này cũng dễ hiễu thôi vị hào quang thắng lợi quân Xiêm cùng quân Thanh của vua quang đãng Trung tỏa nắng quá, đã bịt mất sự thật thê thảm ở mặt trong.
Thêm vào đó, với mấy chục năm lịch sử triều Nguyễn vì chưng Gia Long khai sáng, đã biết thành miệt thị thậm tệ, đã ảnh hưởng không ít trên sự nhấn thức của người đọc, tốt nhất là giới trẻ. Dù rằng ngày ni gió sẽ đổi chiều, đã bắt đầu có sự chuyển đổi trong dấn thức về sự việc nghiệp ở trong nhà Nguyễn (3) nhưng rất đầy đủ chi fan vẫn tư duy vào nếp cũ.
Câu hỏi để ra
Các sách sử việt nam viết về hành vi “tàn ác” trả thù Tây tô của vua Gia Long những lấy tư liệu từ các bộ chánh sử trong phòng Nguyễn (Đại nam giới Thục lục đệ nhất kỷ, Đại phái mạnh Liệt Truyện ), trước khi biết đến các cụ thể khác vì nguồn sử liệu tây thiên cung cấp. Sử thần nhà Nguyễn vào Quốc Sử Quán đã không giấu diếm gì cả, viết trắng chuyện này ra đến hậu cố gắng cùng biết, fan sau chỉ lặp lại, mách nhỏ lời bình phẩm nặng nể mà không tồn tại bớt.
Riêng fan viết, vào niềm ngưỡng mộ chiến thắng oanh liệt hào hùng của vua quang quẻ Trung trước quân Xiêm cùng quân Thanh xâm lăng, thuở đầu thì cũng đồng ý với phần đông bình phẩm chê trách hành động của vua Gia Long so với Tây đánh là thái quá, tàn nhẫn, mà lại sau đó, khi theo luồng thông tin có sẵn những mối cung cấp tin khác, không khỏi lưỡng lự tự hỏi và tìm giải thuật đáp.
Vua Gia Long vốn chưa hẳn là con tín đồ hiếu tiếp giáp (4) .Ngay cả việc so với họ Trịnh, phía hai bên đánh nhau ròng tung 45 năm trời, vậy mà lại khi đã lấy được nước (1802), vẫn đối xử xuất sắc với con cháu bọn họ Trịnh chứ đâu mang lại cạn tàu ráo máng như với Tây Sơn?
Sau khi cai quản Bắc hà, vua “Sai chọn người dòng dõi chúng ta Trịnh để giữ vấn đề thờ cúng bọn họ Trịnh. Trước là khi đại giá bán Bắc phạt, bạn họ Trịnh ai cũng sợ bị giết. Vua thấu rõ vai trung phong tình, xuống chiếu dụ rằng: ‘Tiên đế ta với bọn họ Trịnh vốn là nghĩa thông gia. Trung gian nam Bắc phân tách đôi, dần nên ngăn cách, đó là bài toán đã qua của tín đồ trước, không nên nói nữa. Ngày nay, trong không tính một nhà, nghĩ lại tình ái thích thuộc bao đời, thương bạn còn sống, nhớ bạn đã mất, bắt buộc lấy tình hậu cơ mà đối xử. Vậy đề xuất cùng báo cho nhau, họp chọn lấy một bạn trưởng họ, giữ bài toán thờ cúng nhằm giữ chung thủy đời đời” (Thực lục I, tr.508).
Vậy là Trịnh tư được giao lo việc thờ cúng, họ Trịnh được cấp 500 mẫu ruộng để lấy huê lợi thờ tế sản phẩm năm, 247 người họ Trịnh được xét tha thuế dinh với miễn binh dao (đi quân nhân và chịu sưu dịch).
Ai cũng biết La tô Phu tử Nguyễn Thiếp, được xem như một Gia mèo Lượng của vua quang đãng Trung, một cầm vấn tối cao, được vua quan trên dưới đều kính nể (4 lần vua khẩn khoản mời ra giúp, sau cùng nhận chức Viện trưởng Viện Sùng chính năm 1790, giúp vua thắt chặt và chấn chỉnh việc giáo dục, văn hóa, giúp vua chọn đất tỉnh nghệ an làm phượng hoàng trung đô…).
Khi Nguyễn vương vãi tái chiếm Phú Xuân, ông sẽ ở Huế giúp vua Cảnh Thịnh tuy vậy không chạy theo khi vua đào thoát (hay đuổi theo không kịp?) và dường như không bị bị tóm gọn mà chỉ quản thúc tại gia, dù phía Nguyễn Vương thấu hiểu lý lịch, sau đó Nguyễn Vương sẽ ra lệnh:
“Thả xử sĩ ở nghệ an là Nguyễn Thiếp về. Thiếp là người xã Nguyệt Áo huyện La Sơn, đậu mùi hương tiến đời Lê, làm cho quan thị trấn Thanh Chương, bỏ quan về nhà. Khi nhà Lê mất, theo lời mời của Nguyễn quang quẻ Toản mà lại ở lại Phú Xuân. đến nay vào yết kiến, xin trở về làng. Vua
Lại năm 1803, phái đoàn bởi vì vua Cảnh Thịnh phái đi sứ bên Thanh (gồm Lê Đức Thận, Nguyễn Đăng Sở và Vũ Duy Nghi) bị trả về nước, bị quan Bắc thành bắt giải về Kinh, vua Gia Long tha hết mang đến về quê. Lại khi bộ Hình tâu xin vua định chiếm số phận của người vk lẽ Nguyễn Nhạc cùng 2 bạn em chúng ta tên Đại với Vạn bị tóm gọn thì vua nói: “Vợ lẽ Nhạc là một người đàn bà thôi. Lũ Đại tuy nhiên thân đảng của giặc Nhạc mà lại không dự binh quyền, ni Nhạc chết rồi, thịt đi thì có ích gì?” (Thực lục I, tr.544).
Những triệu chứng dẫn nho nhỏ dại đó cho thấy thêm vua Gia Long là con fan phải chăng, tùy thuộc vào người, theo trường hợp nhưng có ra quyết định tha tuyệt phạt, chứ không hẳn bạ đâu giết mổ đó, thà giết lầm hơn quăng quật sót. Vậy vì sao giết Tây Sơn không đủ, cần hành hạ new hả, kể cả nắm xương khô. Thù đưa ra mà dữ vậy?
Sự thật là đây
Về chuyện vua Gia Long trả thù Tây Sơn, công ty viết sử è Gia Phụng đã đi xa hơn các học giả đi trước khi lần đầu tiên ông phân tích đúng đắn rằng:
“Không kể cá nhân ông bị quân nhóm Tây Sơn truy sát nhiều lần suýt chết, vua Gia Long thâm thù đơn vị Tây đánh vì tía việc chính: thứ nhất, năm 1777 Định vương vãi Nguyễn Phúc Thuần
Chừng đó nợ ngày tiết nghe đang nặng (5 fan cật ruột), nhất là món nợ thiết bị 3, vơi vật hóa học mà nặng chổ chính giữa linh cùng đạo đức, ít bạn biết. Mà lại kể vậy cũng không đủ.
Khi hiểu câu bắt đầu của chiếu bố cáo lễ hiến phù: “Trẫm nghe, bởi vì chín đời nhưng mà trả thù là nghĩa phệ kinh Xuân Thu…” (5) (Thực lục I, tr.532) tôi không khỏi mỉm cười một mình với ý nghĩ: thiệt mấy ông đời xưa văn chương béo lối quá, cái bỏ ra cũng lôi kỳ tích với sách vở và giấy tờ ra, sơn vẽ mang lại long trọng. Dẫu vậy sau đó, khi đọc kỹ Thực lục new biết mấy chữ do 9 đời cơ mà trả thù với một ý nghĩa sâu sắc rất thực, rất ráng thể, sát bên màu sắc kỳ tích văn chương đánh điểm.
Sao việc này lại làm hối hả còn hơn hết công tác sửa sang thành trì, xây đồn đắp luỹ nhằm phòng phòng Tây Sơn? Xin phát âm kỹ đoạn ghi chép của Thực lục sau đây, có thể thấy được tại sao thúc đẩy (những chữ in đậm là vì người viết, chữ ghi giữa hai ngoặc đứng
Trước tê giặc Tây sơn Nguyễn Văn Huệ tham bạo vô lễ, nghe nói mảnh đất phía sau lăng Kim Ngọc (tức lăng ngôi trường Mậu)
Huệ bực tức, sai thứ đảng đào các lăng, mở lấy hài cốt quăng xuống vực. Lăng Hoàng Khảo làm việc Cư Hóa
Gạt ra bên ngoài những chi tiết hoa lá cành như hai con cọp trong lớp bụi rậm nhảy đầm ra, đang đào mả thì nhà cháy, v.v., đoạn sử ngắn ngủi vì chưng Thực lục đánh dấu tiết lộ nhì điều quan trọng mà ít người nghe biết hoặc biết mà do một vì sao nào này đã lơ đi hoặc chỉ phớt nhẹ nói qua:
– thứ nhất, quang đãng Trung Nguyễn Huệ đã đào hết lăng tẩm của 8 đời chúa Nguyễn tại thừa Thiên, lấy hài cốt ném xuống sông. Việc này cùng với câu hỏi giết chết vị chúa sản phẩm công nghệ 9 là Định vương vãi Nguyễn Phúc Thuần tại Long Xuyên năm 1777 thì trái nhiên vua Gia Long tính sổ 9 đời không không nên chậy chút nào. Vì chưng vậy nói theo một cách khác được rằng chữ 9 đời có một chân thành và ý nghĩa rất cố thể.
Đây là 8 đời chúa Nguyễn:
Chúa Tiên Nguyễn Hoàng (1558-1613);Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên (1613-1635);Chúa Thượng Nguyễn Phúc Lan (1635-1648);Chúa thánh thiện Nguyễn Phúc Tần (1648-1687)Chúa Ngãi Nguyễn Phúc Thái (1687-1691);Chúa Minh Nguyễn Phúc Chu (1691-1725);Chúa Ninh Nguyễn Phúc Thụ (1725-1738);Võ vương Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765);Về ông tổ Nguyễn Kim, có lẽ rằng vì đo đắn đích xác chiêu mộ phần nẳm nơi đâu trong cái mênh mông của núi Triệu Tường sinh hoạt Thanh Hóa, cần vua quang Trung đành buộc phải cho qua mà ngoài sổ.
Tám đời chúa Nguyễn này không có hận thù gì với bạn bè Tây Sơn, đã bao gồm công rất lớn so với dân tộc và đất nước khi kế tục nhau mở nước về phương Nam, đến tận Cà Mau, Châu Đốc, cống hiến cho nhà nước non một ít nước, trài nhiều năm từ Phú yên ổn trở vào Nam, với khu đất đai trù phú, mối cung cấp lợi dồi dào, rộng hơn giáo khu nam tiến của những triều Lý, Trần, Hồ và Hậu Lê cộng lại. Không có sự nghiệp này thì hậu thế ngày này lấy chi để khoe với nhân loại rằng “nước ta hình cong như chữ S” với “rừng vàng đại dương bạc”?!
– vật dụng hai: Phần chiêu mộ của ông Nguyễn Phúc Côn, thân sinh vua Gia Long cũng trở thành quật lên và hài cốt ném xuống sông.
Xem thêm: Hướng dẫn cách cập nhật lại ảnh cũ trên facebook không bị mất like
Ông Nguyễn Phúc Côn là nhỏ thứ nhị của Võ vương Nguyễn Phúc Khoát, mất năm 1765, khi bé là Nguyễn Phúc Ánh vẫn đang còn bé. Lúc vua Gia Long lên ngôi hoàng đế (1806) new truy tôn phụ thân làm Hưng Tổ Hiếu Khang Hoàng Đế, chứ cho đến khi chết dưới tay quyền thần Trương Phúc Loan, ông chẳng làm vua làm cho chúa gì. Chỉ vì nhỏ ông là Nguyễn Phúc Ánh dám hạn chế lại Tây Sơn mà ông đang không được ngủ yên, lâm vào tình thế cảnh con làm phụ vương chịu!
Nguyễn Phúc Tộc nạm Phả cho thấy thêm một chi tiết khác:
“Theo truyền thuyết, khi Tây Sơn khai quật hài cốt đức Hưng Tổ ném xuống sông thì một hôm Nguyễn Ngọc Huyên quăng quật lưới bắt cá, sau tía lần phần nhiều thấy cái sọ nằm trong lưới. Huyên cho là sọ của một vị làm sao anh linh phải kiếm nơi chôn cất tử tế. Khi vua Gia Long lên ngôi, đi kiếm lại hài cốt của thân phụ, nghe fan làng tường thuật, ngài mang lại đòi Ngọc Huyên bảo chỉ chỗ. Lúc đào được sọ lên, vua chích huyết ở tay mình đến giọt vào sọ, sọ tức khắc hút phần nhiều giọt tiết này (lối test này cho biết mối contact cốt nhục giữa hai người)” (tr.193).
Thực lục gồm nói lúc Nguyễn Ngọc Huyên chết thì được lập đền thờ với phong làm bình an bá. Ở thượng lưu lại sông Hương có một ngôi miếu, tục điện thoại tư vấn là miếu Ông Chài, chính là miếu ông Huyên vậy.
Trong văn hóa Việt Nam, phận làm con cháu là bắt buộc lo gìn giữ mồ mả tiên tổ cha ông. Vày đó chúng ta thông cảm với vua Gia Long chỉ vào 2 tháng sau khi tái chỉ chiếm Phú Xuân đang vội vã hoàn tất câu hỏi tu sửa lăng mộ vày khi sẽ biết triệu chứng lăng chiêu mộ bị phá tanh bành thê thảm như thế thì không ai có thể chờ đón được nữa.
Trong lịch sử hào hùng Việt Nam, bài toán tranh giành quyền lực dẫn mang lại những hành động giết sợ hãi nhau tàn khốc không buộc phải là hiếm. Điển hình, nhằm cướp ngôi nhà Lý, trần Thủ Độ không e dè dồn Lý Huệ Tông vào khu vực chết, với ý vật dụng nhổ cỏ tận gốc, tuy nhiên Huệ Tông đang biết thân phận, vứt ngai vàng, vào tu ở chùa Chân Giáo. Đã thế, nai lưng Thủ Độ còn bày mưu sập bẫy tôn thất nhà Lý chôn sinh sống trọn gói (may nhưng Hoàng tử Lý Long Tường cấp tốc chân bay qua tị nạn sinh hoạt Cao Ly, đổi mới thuỷ tổ chúng ta Lý của xứ Đại Hàn ngày nay).
Nhưng chắc rằng trong cuộc tranh chấp quyền lực chưa có ai trong lịch sử phải trả chiếc giá 5 mạng fan ruột thịt với 9 ngôi mộ phụ vương ông cha ông tanh banh cùng với xương cốt lừng chừng đâu tìm kiếm như trường hợp vua Gia Long vào khi cạnh tranh với Tây sơn để hồi sinh cơ nghiệp của ông cha đã tốn công xây dựng.
Ở đời, bao gồm vay thì có trả. Nợ nào cũng đều có tính lãi suất, chỉ có khác là nặng xuất xắc nhẹ, không bề ngoài này cũng hiệ tượng khác. Trường hợp Quang Trung Nguyễn Huệ không sinh sản nhân ác thì rất có thể đã không chạm chán quả ác. Hận thù luôn luôn luôn vẫy gọi thù hận là chuyện thường của ráng gian, huống chi lại có yếu tố tranh giành quyền lực tối cao trong đó, tham lam cùng sân hận hẳn bắt buộc bốc lên ngùn ngụt.
Phải chăng nên thử tự để mình vào địa vị của vua Gia Long để có nhiều thông cảm và bao gồm lời phẩm bình phù hợp hơn.
Một vài ba cảm nghĩ
Là hậu thế, chắc rằng không mấy ai vui khi biết sự thật của tấn thảm kịch Nguyễn quang Trung cùng Nguyễn Gia Long. Cả hai, đối với chúng ta, đều sở hữu chỗ đáng tôn vinh lẫn địa điểm bất cập. Riêng rẽ ngưởi viết, tự tấn thảm kịch lịch sử này, học hỏi và chia sẻ được một đôi điều, xin điện thoại tư vấn là phân tách sẻ.
1/ Qua vấn đề điện thư của anh em và thân hữu gởi cho tới tấp kèm chuyện “Một thời điểm dịp lễ Vu lan sầu thảm” của Tịnh Thuỷ, tôi nhận biết rằng ngã ra loại “lịch sử tè thuyết” dễ đi vào lòng fan hơn là bao gồm sử thô khan. Đồng ý lúc tiểu thuyết hóa lịch sử vẻ vang thì tha hồ đến trí tưởng tượng vẽ vời nhưng cái căn bản của nó xin đừng thay đổi trắng cầm đen.
2/ việc cải táng tuyển mộ ông Nguyễn Phúc Côn rất có thể hiểu được, vì tìm kiếm được hài cốt và tro cốt này đã có được vua Gia Long xác tín rằng sẽ là di cốt của bạn đã sinh vì vậy ông. Tuy vậy với 8 chúa thì sao? Sử nói những lăng rất nhiều theo nền cũ cơ mà xây cao lên. Đồng ý là xây lên cao, khiến cho to lớn đẹp đẽ hơn xưa, nhưng hài cốt không tìm thấy thì chôn vật gì trong đó? chẳng lẽ chỉ là 1 ngôi tuyển mộ trống không? một chiếc mả gió?
Trong một dịp trở lại thăm Huế sau 7 năm “đi học làm tín đồ tốt” (!), tôi theo thông tin được biết sau năm 1975, bởi vì đói quá, người ta đã làm cho bậy. Câu hỏi đào trộm mồ mả lăng tẩm giới quyền quí đã xảy ra với ý thiết bị tìm vàng bội bạc châu báu tùy táng. Người chúng ta kể đến nghe (tôi chưa có cơ hội kiểm chứng) khi nỗ lực Vương Hồng Sển, công ty sưu tập thứ cổ lừng danh của Miền Nam, biết được kẻ gian đã kiếm được nữ trang vào lăng Hoàng Thái Hậu tự Dũ (vợ vua Thiệu Trị, chị em vua từ Đức) cùng đem bán thì chũm đã kêu trời.
Dưới cái nhìn cơm áo của kẻ trộm, đó là vàng, tính theo thời giá của chỉ và lượng. Dưới ánh nhìn của vậy Vương, chính là đổ cổ vô giá của quốc gia! cơ mà đó không phải là cụ thể tôi quan tâm, vì bảo bối quốc gia bạn ta bán ra nước ngoài nhiều rồi. Cụ thể lý thú mà lại tôi nghe được đã giúp tôi hiểu hiểu biết thêm và phân tích và lý giải thắc mắc nêu trên. Cụ thể đó là, đàn kẻ trộm, khi đào đến cỗ áo của một ông chúa như thế nào đó đã không thấy hài cốt mà chỉ thấy hình người ta bởi gỗ! Điều này chứng thực giả thiết mà tôi đã nghĩ trong đầu dẫu vậy không biết phương pháp nào nhằm kiểm chứng, ấy là tục chiêu hồn nạp táng.
“Chiêu hồn hấp thụ táng” là gì?
“Trong gia phả các họ rất chú ý mục: chiêu mộ táng sinh sống đâu. Trong mục này có một số trường vừa lòng ghi chú: “Chiêu hồn hấp thụ táng”. Đó là đa số ngôi mộ không tồn tại tử thi, hài cốt, mộ fan chết trận, chết trôi hay do thú dữ vồ… không tìm kiếm được tử thi. Thân nhân làm cho hình nhân và làm cho lễ chôn cất theo như lễ táng thông thường.
Được nghe các cụ kể lại rằng: chất liệu làm hình nhân, bao gồm địa phương dùng cây núc nác (còn hotline là sò đo thuyền, mộc hồ điệp, nam giới hoàng bá, bạch ngọc nhi). Núc nác là loại gỗ mềm với xốp, dễ tạo thành hình, chôn dưới đất lâu hoai, lại dễ kiếm bởi mọc ở các nơi. Bao gồm địa phương dùng bùn mang ở giữa cái sông, có địa phương sử dụng mùn đào sinh hoạt giữa bổ tư đường cái.
Hình nhân được trau chuốt hoặc nhào nặn thô sơ, bao gồm đầu mình thuộc cấp là được (vì đa phần không đề nghị là nghệ nhân). Form size của hình nhân khoảng tầm 30-40 cm chiều dài. Thi hài thay thế đó cũng rất được khâm liệm, gửi vào quan tài làm được làm bằng gỗ vàng tâm, kích thước nhỏ bé, hoặc đưa vào đái sành.
Trên hình nhân có phủ lên linh vị viết trên chứng từ kim tuyến, nội dung hệt như linh vị đặt ở bàn thờ. Trước lúc làm lễ chôn cất có mời thầy cúng làm cho bùa ấn phù phép nhằm vong hồn nhập vào hình nhân. Lễ táng và những lễ những lễ khác cũng tiến hành như tang lễ thông thường.
3/ dường như có một nhà tứ tưởng nào đó đã nói: “Làm bác sĩ lầm thì chết một người; làm cho thầy địa lý lầm thì giết thịt một họ; làm chủ yếu trị lầm thì làm thịt một nước, làm làm văn hóa lầm giết thịt cả một đời”.
Dưới ảnh hưởng của môn tử vi Trung Hoa, người việt từ vua đến chí dân số đông tin rằng âm phần cha ông có ảnh hưởng trực kế tiếp sinh mệnh với tương lai của nhỏ cháu. Bởi vậy người nào cũng mong ước ao tìm mang lại được một huyệt mả xuất sắc để được kết phát, để nhỏ cháu thừa kế phước vinh quang phú quí lâu năm lâu. Bởi vì vậy, nhằm tận diệt quân thù không gì bởi triệt long mạch, phá huyệt mộ, đào mả phụ vương ông nhà fan ta lên.
Làm cầm cố thì chắc chắn là con cháu bắt buộc nào ngách đầu lên được, đem gì mà phòng trả. Quang đãng Trung Nguyễn Huệ, ngoài việc sử dụng binh sĩ đánh Nguyễn vương chạy lâu năm ra biển, trốn qua mang đến Xiêm La nhì lần, vẫn luôn ghi nhớ sử dụng chiêu bài này để hỗ trợ. Và làm cho chắc ăn, thà phá lầm hơn quăng quật sót, đã không những quật mồ thân sinh vua Gia Long là huyết tộc trực hệ mà còn quật mồ cả 8 đời chúa Nguyễn xa lắc. Thật là một trong sự tính toán chu đáo.
Tuy lo liệu chu đáo bởi vậy nhưng công ty Tây tô Nguyễn Huệ chỉ tồn tại có 14 năm (1788-1802, 1788 là năm vua quang quẻ Trung đăng quang trước lúc ra Bắc phá quân Thanh), trong những lúc Nguyễn Vương, mặc dù bị tấn công trúng tử huyệt (theo ý niệm phong thủy) cơ mà sau 25 năm bền bĩ pk nhọc nhằn, sẽ thống nhất khu đất nước, phục hưng được cơ nghiệp tổ tiên, lập ra triều đại mới, mãi mãi 143 năm (1802-1945).
Vậy là nắm nào? Chẳng lẽ tử vi hoàn tòan là 1 trong những thứ tin mê tín dị đoan? Không, ko thể vị vậy mà tóm lại phong thủy một phương pháp hồ đổ như thế được. Cái đất nước mỹ của công nghệ kỹ thuật văn minh nhất thế giới này cũng đang chạy theo phong thủy (Phong thủy) của nền tiến bộ cổ Trung Hoa, bao gồm thua chi vn xưa và nay đâu, tất cả điều họ chú trọng mang đến dương cơ hơn âm phần. Bởi thế phải gồm một nhân tố gì khác tạo nên độc chiêu vì vua quang đãng Trung phân phát ra đã không có hiệu quả. Tôi đột nhiên nhớ mang đến chữ Đức vào câu ca dao: Người trồng cây hạnh fan chơi/ Ta trồng cây đức nhằm đời về sau.
Trong 8 đời chúa Nguyễn, không thấy ông nào có tác dụng điều gì thất đức. Ông nào thì cũng lo tạo nên dân giàu nước mạnh. Lịch sử hào hùng cuộc phái nam tiến đi trường đoản cú Phú Yên đến Cà Mau-Châu Đốc chứng minh điều đó. Hậu chũm đã được thừa hưởng biết bao an sinh từ sự nghiệp phái mạnh tiến đó!
Có 3 ông chúa mang danh hiệu khác người: Chúa Sãi, chúa Hiền, chúa Ngãi. Nghe nôm na cùng thân tình biết mấy. Nếu cai trị mà ko được dân yêu thích và biết ơn thì làm bỏ ra có những cách gọi yếu vương giả tuy vậy giàu tình cảm như thế?
Có mang lại 4 ông chúa, kế bên tên và vương hiệu, lại từ bỏ xưng là đạo nhân, như Thiên túng bấn đạo nhân (chúa Minh Nguyễn Phúc Chu), Vân Tuyền đạo nhân (chúa Ninh Nguyễn Phúc Thụ) hay Từ Tế đạo nhân (Võ vương Nguyễn Phúc Khoát), Khánh phủ đạo nhân (Định vương Nguyễn Phúc Thuần). Đó cũng là 1 trong nét đặc biệt.
Nhiều ông chúa xây miếu (chúa Tiên lập chùa Thiên Mụ, Long Hưng, Bảo Châu, Kính Thiên; chúa hiền đức lập miếu Túy Vân) hay tu bổ chùa, đúc chuông, thỉnh sư giảng Pháp (chúa Minh).
Có lẽ nhờ vào biết tu nhân tích đức cơ mà Đức năng thắng số, Số bất cập đức nên tai qua nàn khỏi, như câu tục ngữ mà ông bà xưa thường nói để dạy khôn cho con cháu: Trời hại mới lo, fan hại như phấn nhồi. Đó là nói nôm na, cho gồm vẻ chính xác và minh triết hơn nữa thì đấy chính là nhân trái nghiệp báo. Theo thiển ý, có lẽ rằng hiểu theo cách này mới lý giải được chỗ không ổn của phong thuỷ.
————-
Chú thích:
(1) Mãi đến mùa hạ năm 1806 (Bính Dần) vua mới thỏa thuận làm lễ lên ngôi hoàng đế tại năng lượng điện Thái Hoà.
(2) rất có thể xem: La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine, hồi ký của Bissachère viết năm 1807 vày Charles B. Maybon biên tập và xuất phiên bản năm 1920, trường đoản cú trang 118 mang lại trang 120 vào http://www.archive.org/stream/larelationsurlet00labi#page/n1/mode/2up
“Theo GS Văn Tạo, nguyên Viện trưởng Viện Sử học, cần phải có nhận thức new về nhà Nguyễn trong lịch sử dân tộc dân tộc trên lòng tin “công minh kế hoạch sử”.
(4) Vua Gia Long tất cả một thanh gươm có tên Qui Y. Sử ghi rằng thanh gươm này còn có tính ưa giết tín đồ (hiếu sát), tối hôm làm sao gươm tự động hóa thoát ra khỏi vỏ thì hôm sau cầm nào cũng đều có người phạm tội bị chém bằng thanh gươm đó. Vua Gia Long ghét tính hiếu sát của gươm bèn đem qui y cửa ngõ Phật với đặt tên là Qui Y (Quốc Triều Chánh Biên Toát Yếu).
(5) “Xuân Thu, Công Dương truyện: Trang công năm thứ 4 chép: Tề tướng công làm thịt nước Kỷ, bởi ông tổ xa đời là Ai công mà phục thù, đời call là mối thù 9 đời” (Chú mê thích của dịch giả Thực lục I, tr.532).
Trong lịch sử hào hùng nhà Nguyễn, Nguyễn Ánh-Gia Long là nhân vật khôn xiết đặc biệt, không chỉ có vì ông đã biết thành bêu xấu, lên án và thóa mạ siêu nhiều,...
Trong lịch sử hào hùng nhà Nguyễn, Nguyễn Ánh-Gia Long là nhân vật khôn xiết đặc biệt, không những vì ông đã trở nên bêu xấu, lên án và thóa mạ rất nhiều, hơn nữa vì cuộc sống ông đựng nhiều điều chưa được viết ra một cách đầy đủ, chính xác, khách hàng quan cùng trung thực. Tôi ao ước được thực hiện một công trình nghiên cứu nho nhỏ dại về ông, quan trọng trong quan hệ giữa ông với công ty Tây Sơn, cùng với Giám mục Bá Đa Lộc và những người Pháp tình nguyện vào có mặt tử với ông…, bốn liệu tuy vẫn nhiều, tuy vậy chưa thật đầy đủ, mà lại chuyện cơm trắng áo gạo tiền đã và đang chiếm ngay gần hết thời hạn rảnh rổi đề nghị mọi việc vẫn tồn tại ở phía trước.
Một điều không thể khước từ là có một thời gian dài mặt hàng mấy thập kỷ, cuộc binh cách giữa bên Nguyễn với nhà Tây Sơn vẫn được chú ý theo một định hướng rõ ràng và dứt khoát, cùng với một bên là thiết yếu nghĩa, là trả hảo, cùng một bên là phi nghĩa, là bạo tàn. Để bảo đảm “chính nghĩa” của phòng Tây Sơn, tín đồ ta chỉ đặt ra những vấn đề làm xuất sắc đẹp của họ, và cố ý ém nhẹm, bịt giấu các hành vi tệ hại của trào lưu này. Ngược lại, để chứng minh tính phản hễ của cơ chế nhà Nguyễn, người ta cố ý lọc lựa ra những hành vi có thể dễ dàng lên án để trưng bày ra trước ánh sáng công luận, trong các số ấy chuyện Nguyễn Ánh-Gia Long trả thù bên Tây Sơn là 1 trong những tiêu biểu. Chuyện trả thù này những nhà viết sử của triều Nguyễn không hề giấu diếm. Họ nói rõ là trong tháng 11 âm định kỳ năm 1802, Nguyễn Ánh-Gia Long đã đưa vua tôi đơn vị Tây đánh ra xử lăng trì, riêng tro cốt hai fan đã chết là Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ thì đem giã nát, đầu thọ giam vào ngục tù thất…
GIA LONG NGUYỄN ÁNH - GÓC NHÌN LỊCH SỬ NÀO mang đến ÔNG?Bài viết gửi vì chưng Phúc Pacheco trong mục cách nhìn - Tranh luậnvabishonglam.edu.vn
Tôi tin chắc hẳn rằng nhiều thầy gia sư dạy sử đã có lần đứng trên bục giảng lớn tiếng vun trần cho học sinh của mình thấy phần lớn hành vi xứng đáng lên án của Nguyễn Ánh-Gia Long, tuy vậy chắc chẳng tất cả mấy người tự đưa ra cho mình thắc mắc vì sao ông đã có tác dụng như vậy? bởi vì hành vi trả thù tự nó không thể mở ra một cách lẻ tẻ mà phải là 1 trong những phản ứng đi sau đó 1 hay những hành vi gồm trước. Hành động trả thù của Nguyễn Ánh-Gia Long là sẽ rõ, còn hành vi ở trong nhà Tây đánh là mọi gì khiến cho có sự trả thù này, ta thử lược đề cập xem:
* đơn vị Tây Sơn sẽ thẳng tay gần kề hại các chúa Nguyễn cùng truy ngay cạnh Nguyễn Ánh cho đường cùng – từ năm 1765, bao phủ chúa Nguyễn bị quyền thần Trương Phúc Loan thao túng, tín đồ dân ta thán, tuy vậy vẫn chỉ ân oán Loan mà không vứt nhà Nguyễn. Sau thời điểm dấy binh, nhà Tây Sơn nhấn ra điều đó nên để dễ si mê lòng người, bọn họ tìm biện pháp bắt Đông cung Nguyễn Phúc Dương (con núm tử Nguyễn Phúc Hiệu sẽ qua đời) làm bé tin rồi trả tôn phò lên làm cho minh chủ, khía cạnh khác, Nguyễn Nhạc còn gả bé là thọ Hương mang lại Dương nhằm níu chân Dương làm việc với mình mãi. Sau khoảng một năm, biết rõ âm mưu Tây Sơn, Đông cung Dương trốn vào phái nam tiếp nhiệm ngôi vương vì chú là Định vương Nguyễn Phúc Thuần nhường nhịn cho. Từ bỏ đó, nhà Tây Sơn không còn thời cơ vin vào quân cờ chúa Nguyễn nữa, bọn họ kéo rốc quân về phía Nam còn chỉ trong nhì tháng liền, đã ngay cạnh hại cả Thái thượng vương vãi Nguyễn Phúc Thuần lẫn Tân chủ yếu vương Nguyễn Phúc Dương. Fan duy độc nhất còn còn sót lại trong mẫu họ chúa Nguyễn tại miền nam là Nguyễn Ánh cũng trở thành truy giáp gắt gao buộc phải đã nên ẩn lánh mọi nơi, trường đoản cú Phú Quốc ra Côn Đảo, rồi cuối cùng, năm 1784, buộc phải dẫn rộng 200 quan liêu binh sang trọng nương náu trong thành Vọng các (Bangkok) của nước Xiêm (Thái Lan).
Tư tưởng trị quốc của Vua Gia Long - Nguyễn ÁnhBài viết gửi do Phúc Pacheco trong mục cách nhìn - Tranh luậnvabishonglam.edu.vn
*Nhà Tây Sơn tiêu diệt lăng mộ các đời chúa Nguyễn táng tại Phú Xuân – Năm 1786, Tây Sơn tấn công đuổi quân Trịnh khỏi Phú Xuân và chiếm phần lấy ghê đô trong phòng Nguyễn trong vô số nhiều năm liền. Năm 1790, họ hủy hoại gần như tổng thể lăng mộ các chúa Nguyễn, kể cả mộ phần của Nguyễn Phúc Luân là phụ vương ruột Nguyễn Ánh. Tro cốt Phúc Luân bị quăng quật xuống một vực sâu ngay gần đó. Một bạn dân địa phương thương hiệu Nguyễn Ngọc Huyên thấy vậy, đợi đêm đến, lén thuộc hai con lặn xuống nước mang giấu hài cốt ở 1 nơi. Về sau, khi Nguyễn Ánh chiếm lại Phú Xuân, đã mang đến cải táng tro cốt thân phụ, còn hầu hết cái sọ, tại làng Cư Hóa, lăng trong tương lai gọi là lăng Cơ Thánh tốt lăng Sọ. Ông cũng phá lệ, mang lại xây cạnh lăng Sọ một đền rồng thờ Nguyễn Ngọc Huyên để nhớ ơn người đã không quản hiểm nguy, vớt cùng gìn giữ tro cốt của cha ông.
* công ty Tây đánh phá hủy nhiều phần miếu mạo, đền miếu trong thời gian chiếm Huế - giữa những công lao to nhất của những chúa Nguyễn là xây dựng, cải tạo và gìn giữ những đền chùa trong cả vùng Thuận Hóa-Quảng Nam. Dựa vào vậy, tín đồ dân có một đời sống trung ương linh phong phú. Chúa Nguyễn Phúc Chu còn rước những bậc cao tăng china sang nhằm hoằng dương đạo pháp, khiến cho người dân luôn sống trong ko khí của sự an lạc. Trong quyển “Đặc san lưu niệm 150 năm ngày tổ khai sơn chùa Từ Hiếu viên tịch” sản xuất tại Huế năm 1997, tác giả Thái Không vẫn viết như sau về hành vi của nhà Tây Sơn so với đền miếu tại Huế:
(trích) “…đã không đúng đập phá những chùa chiền, đền rồng tháp, đuổi Sư tăng ra khỏi chùa, tạo cho Phật giáo hết sức khốn đốn - chùa Linh Mụ bị đốt phá, những công trình kiến trúc đông đảo bị phá hủy - chùa Quốc Ân bị phá ngay gần nửa, tháp Phổ Đồng bị đốt - chùa Thuyền Tôn bị hủy diệt gần hết – chùa Khánh Vân bị san thành bình địa, sau đây mới được xây đắp lại – chùa Báo Quốc bị lấy có tác dụng kho đựng vũ khí, tích trữ diêm tiêu để chế đạn và làm cho xưởng đúc súng – miếu Thiền Lâm cùng Viên Thông mọi bị Tây Sơn phá hủy – các chùa tháp nghỉ ngơi Bắc kỳ và Nam kỳ cũng trở thành phá rất nhiều giữa những đợt tiến quân của Tây Sơn. ...” (hết trích).
Trong lịch sử, họ thường nghe kể đi đề cập lại câu “thù nhà, nợ nước”, Nguyễn Ánh dù cho là vua, ông cũng chỉ là một con fan đang gánh trách nhiệm nặng nề của một người con, fan cháu phải phục thù cho cha, mang đến tổ tiên, cái họ. Chúng ta tự hỏi nếu nhà Tây Sơn không thẳng tay gần kề hại những chúa Nguyễn, không tàn phá lăng tẩm, mồ mả phụ thân ông của ông, không nhẫn tâm tiêu diệt các đền chùa mà cha ông ông đang dày công xây dựng, vun đắp, liệu Nguyễn Ánh gồm “trả thù tàn bạo” đối với họ như thế không? Trong thành tựu Quốc Sử Di biên soạn vào giữa thế kỷ 19, Thám hoa Phan Thúc Trực sẽ kể lại chuyện Nguyễn Ánh đối xử với tầy binh nhà Tây Sơn:” …cho những binh lính đã đầu mặt hàng được về bên miền Bắc. Trước sau, trong các binh lính của phòng Tây sơn bị bắt, nhà vua cho tuyển dụng những người dân cường tráng, còn phần đông hạng ốm yếu và tàn tật mang đến hơn 800 tín đồ thì hồ hết được cấp cho thuyền, lương thực, muối, thẻ phiếu tích và cho họ trở về nguyên quán…” (QSDB – lấp Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn hóa tp sài thành – 1973, trang 64).
Không chỉ gồm những việc làm tác tệ như thế tại Huế, tại miền Nam, bên Tây sơn cũng từng bao gồm những vấn đề làm tương tự, vượt trội là bài toán giận cá chém thớt, đang giết hàng chục ngàn người Hoa tại nhà Định, sau khi một tướng của mình là Phạm Ngạn bị đạo quân Hòa Nghĩa theo Nguyễn Ánh gồm đa phần là fan Hoa chém chết tại ước Tham Lương (Bà Điểm, Hóc Môn). Sử đề cập rằng trong sự kiện đó, thây người Hoa hóa học đầy sông suối, cư dân trong vùng không đủ can đảm ăn tôm cá suốt cả mon trời. Năm 1987, trường Đại học Stanford của Mỹ xuất bạn dạng một thành tựu đáng chú ý của bên sử học Dian H. Murray, tựa đề “Pirates of the South china Coast, 1790-1810” (Hải tặc vùng duyên hải phái mạnh Trung Hoa, 1790-1810), trong các số đó Murray dành nhiều trang viết về sự việc câu kết giữa đơn vị Tây Sơn và lực lượng hải tặc nước trung hoa bị chính quyền nhà Mãn Thanh đuổi giết phải giạt xuống vùng biển Đông của ta. Tư liệu này giúp giải tỏa thắc mắc lâu nay của chúng ta khi đọc sử thấy vào khoảng thời gian 1802, khi cử sứ bộ Trịnh Hoài Đức quý phái Tàu, ngoài câu hỏi trả lại sách ấn đơn vị Thanh phong vương mang lại vua quang Trung, vua Gia Long còn giải theo tía tướng Tàu ô như một phương pháp gián tiếp đến nhà Thanh biết về việc câu kết giữa bầy hải tặc với bên Tây Sơn như thế nào.Tóm lại, vào sự khiếu nại vua Gia Long “trả thù tàn nhẫn nhà Tây Sơn”, nếu cho hành động của Nguyễn Ánh là xứng đáng bị lên án thì tối thiểu bằng vào niềm tin tôn trọng sự công bình lịch sử, chúng ta cũng không được phép ém nhẹm những việc làm tệ sợ trước đó ở trong phòng Tây Sơn, vì bao gồm những việc làm này đã dẫn đến việc trả thù của Nguyễn Ánh. Họ kính trọng và biết ơn chiến công hiển hách của người hero Quang Trung Nguyễn Huệ trong câu hỏi đánh đuổi giặc Thanh, tuy vậy không thể để cho hào quang đãng của chiến công đó bịt khuất những việc làm tệ sợ mà bằng hữu nhà Tây sơn phải chịu trách nhiệm trước kế hoạch sử.Lê Nguyễn
